- ''પ્રેમ ગરમ સૂપ જેવો છે. પહેલો ઘૂંટડો ફળફળતો હોય છે. બીજો ઘૂંટડો થોડો ઠંડો હોય છે અને છેલ્લો ઘૂંટડો સાવ ટાઢોબોળ !''
* કોઈ પણ વ્યક્તિ પ્રત્યે ભાવ જાગ્યા બાદ થોડા જ સમયમાં અભાવ કેમ થાય છે ?
* પ્રશ્નકર્તા : વસંતભાઈ આઈ. સોની, શુકન ૪-એ, પરિશ્રમ ટાવર સામે, અમદાવાદ-૧૩.
'ભાવ' શબ્દ અનેક અર્થોમાં વપરાય છે. જેમકે અસ્તિત્વ, પ્રકૃતિ, સ્વભાવ, ઇરાદો, મતલબ, વૃત્તિ લાગણી, હેત, પ્રીતિ, ગમો, આસ્થા વગેરે ૧૪ અર્થ 'ભાવ' સાથે સંકળાયેલા છે.
'અભાવ' શબ્દ અસિતત્ત્વ ન હોવું, અણગમો, અરુચિ, ખોટ, ખામી, ગેરહાજરીના અર્થમાં પ્રયોજાય છે. ભાવથી વિરુદ્ધનો શબ્દ તે અભાવ. 'ભગવદ્ ગોમંડલ'માં પ્રાપ્ત ઉલ્લેખ મુજબ વસ્તુના 'ભાવ' અને 'અભાવ' એવા બે મુખ્ય ભાગ પાડી શકાય. 'અભાવ' શબ્દના પેટાવિભાગો પણ પાડવામાં આવ્યા છે.
અહીં 'ભાવ' શબ્દને લાગણી, હેત, પ્રીતિ, ગમો, આસ્થા, અર્થમાં સમજવાની કોશિશ કરીશું. કોણ, કોને, ક્યારે, ક્યા સંજોગોમાં ગમશે તેનું અનુમાન કરી શકાય નહીં.
ભાવ એ મન અને લાગણીનો વિષય છે. ભાવ આકર્ષણથી પણ જાગી શકે, ઉપકારથી પણ જાગી શકે, કોઈના પ્રત્યે સકારણ કે અકારણ પણ ભાવ જાગી શકે. માણસ સ્વાર્થ ખાતર પણ ભાવ દેખાડી શકે અને નિસ્વાર્થ ભાવે પણ. સંતોનો ભાવ સામાન્ય રીતે નિસ્વાર્થ હોય છે. માણસનો દેવી-દેવતાઓ તરફનો ભાવ પ્રાર્થના સ્વરૂપનો કે માગણી પ્રધાન પણ હોઈ શકે. દેવી-દેવતાઓ કે જ્યોતિષ-કથનોમાં માણસનો ભાવ શ્રદ્ધાપ્રધાન હોઈ શકે. એવા ભાવ પર વિવેકનો પહેરો ન હોય તો એ અંધશ્રદ્ધાનો વિષય પણ બની શકે. એક એવી પણ માન્યતા છે કે પૂર્વ જન્મના સંસ્કારોને લીધે કોઈના પ્રત્યે વિશેષ ભાવ જાગી શકે.
મોટા ભાગે જેના પ્રત્યે ભાવ જાગે છે મન તેના તરફ લળે છે, વળે છે. પ્રેમભાવ જાગૃત થતાં મનુષ્ય તેને સર્વસ્વ સમર્પિત કરવા તૈયાર થઈ જાય છે. ઘણીવાર આવો ભાવ કે પ્રેમ એક તરફી પણ હોઈ શકે. માણસને કોઈએ અણીના સમયે કરેલી મદદ કે આપેલી હૂંફ તે વ્યક્તિ તરફ વિશેષ ગમાનું કારણ બની જાય છે. માણસને કામવશ પણ કોઈ પ્રત્યે ગમો પેદા થાય છે અને મોહવશ પણ. લોભને કારણે પણ માણસ અમુક વ્યક્તિ, સંસ્થા કે સંગઠન પ્રત્યે ભાવ કે ગમો વ્યક્ત કરે છે. રાજકારણીઓનો પ્રજા પ્રત્યેનો 'ભાવ' ચૂંટણી ટાણે ચરમકક્ષાએ પહોંચે. આંસુ સાચો કે ખોટો ભાવ પ્રદર્શિત કરવાનું માધ્યમ બની જાય છે. મા-બાપનો સંતાન પ્રત્યે ભાવ સહજ હોય છે પણ સંતાન કહયામાં ન રહે ત્યારે ગમો અણગમામાં પણ બદલાઈ જાય છે.
માણસ કોઈને પ્રેમ કરે ત્યારે તે ભાવાવેશમાં હોય છે. પ્રેમ અને મોહ વચ્ચેનું અંતર ભૂલી જાય છે. 'પંચામૃત'માં ઉલ્લેખિત એક સ્પેનીશ કહેવત મુજબ પ્રેમ ગરમ સૂપ જેવો છે. પહેલો ઘૂંટડો ફળફળતો હોય છે. બીજો ઘૂંટડો થોડો ઠંડો અને છેલ્લે ઘૂંટડે સાવ ટાઢો બોળ.
કોઈના પ્રત્યેના ગમા, હેત કે પ્રીતિમાં અપેક્ષાનું તત્ત્વ પણ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવતું હોય છે. અપેક્ષામાંથી જન્મે છે અધિકારની ભાવના. એટલે જેટલે અંશે પ્રેમી શુદ્ધ ભાવનાનો ઉપાસક બને, તેટલા અંશે તે અધિકારને ત્યજી શકે અને ત્યાગ તથા સહિષ્ણુતાને અપનાવી શકે. સાચો પ્રેમ કેવો હોઈ શકે ? એક સૂફી સંતના વર્ણન મુજબ :
''પ્રેમ પરિચયકો પહચાન બના દેતા હૈ,
પ્રેમ વિરાને કો ગુલિસ્તાં બના દેતા હૈ,
મૈં આપ બીતી કહતા હૂં ગૈરોંકી નહીં,
પ્રેમ ઈન્સાન કો ભગવાન બના દેતા હૈ.''
પણ પ્રેમમાં અતિ નિકટતા દોષદર્શનનું નિમિત્ત બને છે. જેમ જેમ પ્રિય પાત્રના દોષો નજરમાં આવે તેમ તેમ પ્રેમના ઉભરામાં ઓટ આવે છે અને ગમો અણગમાની સ્થિતિએ પહોંચતાં પ્રેમીઓ એકબીજાથી જાુદાં પડે છે. લગ્ન પણ એવી સ્થિતિથી બાકાત નથી. જ્યારે માણસની લાગણી ઘવાય છે, અપમાન મુખ્ય મુદ્દો બની જાય છે, ત્યારે ભાવ ગૌણ બની જાય છે અને અભાવનું સામ્રાજ્ય શરૂ થાય છે. ભાવ-અભાવ માણસની ગણતરી પર અવલંબિત છે. માણસ નવ્વાણું ઉપકાર કરે પણ છેલ્લી માગણી નકારે છે તો ભાવ અભાવમાં પરિણમે છે. થોડાક સમયમાં માણસનું સાચું સ્વરૂપ સામે આવે ત્યારે અભાવ જન્મે છે.
'ભાવ'નું કારણ વ્યક્તિ પ્રત્યેની શ્રદ્ધા, આસ્થા કે વિશ્વાસ છે. એ વિશ્વાસ ડગે કે નંદવાય ત્યારે આસ્થા ખંડિત થાય છે. ભાવને નુકસાન પહોંચાડનારું મહત્ત્વનું પરિબળ છે. શંકા, વહેમ. પ્રિયપાત્રની વાણી, વ્યવહાર અને વર્તણૂંકમાં જ્યારે સામેની વ્યક્તિને શંકા જાય ત્યારે વાસ્તવિક ઉમળકા કે ભાવનાને ઠેસ પહોંચે છે શંકા શ્રદ્ધાનો ખાત્મો કરી નાખે છે. પ્રેમને બદલે માણસના મનનો કબજો પ્રતિશોધ લે છે, જેનાં માઠાં પરિણામો હીનતાની. દુષ્ટતાની હદ વટાવી જાય એવાં હોય છે. સામેની વ્યક્તિ જ્યાં સુધી સાનુકૂળ રહે ત્યાં સુધી ભાવ ટકી રહે છે પણ માણસનું વર્તન પ્રતિકૂળતા દાખવે ત્યારે તેના પ્રત્યેનો ભાવ અભાવ એટલે કે અણગમો બની જાય છે. કોશગત અર્થ મુજબ જેમ પદાર્થમાં એક બીજાને વળગી રહેવાની શક્તિ છે તેવી જ શક્તિ ચેતન પદાર્થમાં હોવી જોઈએ. આ આકર્ષણ શક્તિનું નામ જ પ્રેમ છે. પ્રેમ છે ત્યાં જ ક્ષેમ છે. આખા જગત પ્રત્યે પ્રેમ રાખતાં શીખવું એમાં ઇશ્વરની ઓળખ સમાયેલી છે. સાહિત્યમાં પ્રેમ, રતિ અથવા પ્રીતિનાં ત્રણ પ્રકાર માનવામાં આવ્યા છે. (૧) ઉત્તમ, જેમાં પ્રેમ હંમેશાં એકરૂપ રહે, જેમકે ઇશ્વર પ્રત્યે ભક્તનો પ્રેમ (૨) મધ્યમ જે અકારણ ઉત્પન્ન થાય જેમકે મિત્રોનો પ્રેમ (૩) અધમ પ્રેમ જે કેવળ સ્વાર્થ માટે ઉત્પન્ન થાય છે. સ્ત્રી-પુરૂષનો પ્રેમ મોટે ભાગે રૂપ, ગુણ, સ્વભાવ, સાનિધ્ય અથવા કામ વાસનાને કારણે થાય છે.
ભાવને વફાદારી, નમકહલાલી, વિશ્વાસ અને પ્રામાણિકતા સાથે સંબંધ છે. માણસનો સ્વભાવ પરિવર્તનશીલ છે. માણસની મનોવૃત્તિ બદલાય એટલે તેનું વર્તન પણ બદલાય જેનો પડઘો તેની વૃત્તિમાં પ્રતિબિમ્બિત થાય છે. એકવાર એક વ્યક્તિ પ્રત્યેનો અનહદ પ્રેમ ભાવનું સ્વરૂપ બદલાતાં મહોબ્બતને બદલે નફરતમાં પરિણમે છે. ખોટો ભાવ કે પ્રેમ તકલાદી હોઈ શકે. પરિપકવ કે સાચો પ્રેમ મજબૂત હોઈ શકે, જે અટલ રહે અને અગ્નિ પરીક્ષામાં પણ અવિચલિત અને હેમખેમ રહે. કવિ હરિવંશરાય બચ્ચન એટલે જ કહે છે -
''મૈંને ભી જીવન દેખા હૈ,
અતુલ પ્યાર કા, અતુલ ધૃણામેં
મૈંને પરિવર્તન દેખા હૈ,
મૈં ને ભી જીવન દેખા હૈ.''
ભાવ, અભાવની રમતમાં શ્રદ્ધા, વિશ્વાસ, સાચો પ્રેમ અને સમર્પણ જ મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવતા હોય છે. કવિ કલાપી એટલે જ કહે છે -
''રે રે શ્રદ્ધા ગત થઈ પછી
કોઈ કાળે ન આવે,
લાગ્યા ઘાને વીસરી શકવા,
કાંઈ સામર્થ્ય ના છે.''
સંબંધમાં શુદ્ધ ભાવ ક્યાંથી ટકે ? સ્વ. કવિ ચિનુ મોદીના શબ્દોમાં -
આપણા સંબંધના ઇતિહાસનો આ સાર છે,
પાણીની સમજણ નથી ને
વ્હાણનો આકાર છે.
from Magazines News - Gujarat Samachar : World's Leading Gujarati Newspaper https://ift.tt/3oFxx1F
ConversionConversion EmoticonEmoticon