ઉત્તરાયણની જેમ નિસર્ગાયણ ઉજવીએ તો કેવું ?
કળા કોઈ પણ હોય, એને નિરખવી, એની સાથે સંધાણ થવું એક તપ છે, સમાધિ જ છે અને એને વધાવીને એનો પ્રસાર-પ્રચાર કરવો એ કલાનંદની ચરમસીમા છે. ખાસ કરીને ભુલાઈ ગયેલી લોકકથાઓ- લોકકલાઓમાં ચિત્ર, છોડ, પટ, પડ કે પહ, પછેડી, પિછવાઈઓ ઇત્યાદિના મૂળ સ્વરૂપ જોઈ, જાણી, માણી અને તેનાં ઉંડા મૂળિયા પામી, જે તે કલાકારોને પ્રોત્સાહન આપી એને નવજીવન બક્ષવા જેવી મોટી સેવા- મોટો યજ્ઞા અન્ય કોઈ નથી. અત્યાધુનિક યુગમાં આપણે જે પ્રકારનું જીવન જીવીએ છીએ એના પાયામાં આપણી પૌરાણિક સંસ્કૃતિ જ છે. જે અલબત્ત, પ્રાચીન જીવનશૈલી, સંસ્કાર, શિક્ષણ, અધ્યાપન આદિમાં કુદરતનું જે મહત્ત્વ સ્વીકારાયેલું હતું તેનો ક્ષય થતો જાય છે એ હકીકત છે. તો, સાંપ્રત સમયની જરૂરિયાત છે - પ્રકૃતિ તરફ વળવું અને નવયુગ સાથે પણ તાલ મિલાવવો. 'નિસર્ગાયણ' શીર્ષક બાંધીને કેટલાક મિત્રો આ મુદ્દે ભેગા થઈ, કુદરતને, તેની કળાને તેની ખાસિયતને સમજીને પૈસા, પુણ્ય અને પ્રસિદ્ધિથી દૂર રહી કામ કરવાની નેમ ધરાવે છે. ગામડા તરફ પાછા ફરવાનો સમય પાકી ગયો છે. આ મિત્રવર્તુળની કાર્યશૈલીમાં પાયાનું શિક્ષણ, હસ્તકલા, કલાના વિવિધ આયામો અને તેના પાસાઓ અંગે અમદાવાદના શ્રી આશુતોષભાઈ જાનીની દ્રષ્ટિ દેશભરના ભ્રમણ દરમ્યાન એવી ખીલી છે કે, એમણે વિસરાતી જતી કલાના કર્મીઓને યત્કિંચિત ટેકો કરવાનું ઠેરવ્યું. કવિ અખેરામ સોનીની જેમ સદ્ગુરુની શોધમાં એમને શ્રી રવીન્દ્ર શર્માજી સાંપડયા. એમના વચનો આધારિત આશુતોષભાઈએ પત્ની સ્નેહાના સ્નેહાળ સંગાથ સહ પશ્ચિમ બંગાળની બહુમૂલ્ય પટચિત્રકળાના કસબી દંપતીને અમદાવાદ તેડયા અને એ કળાને તેમણે એ કલાકારોના માધ્યમથી રસિકોને ચરણે ધરી. એ રસાનુભવના પ્રત્યક્ષ સાક્ષીઓ ધન્ય ધન્ય !
આમિ પૉટૉ ચિત્રૉ કોરબો આમિ પૉટેર ગાન ગાબો
'અમે પટચિત્રો કરીશું... અમે પટના ગીતો ગાઈશું...' આ છે લોકકલાની વર્ણનાત્મક બાજુની પરંપરા, પૂર્વીય રાજ્યોમાં પશ્ચિમ બંગાળ અને ઓડીશામાં 'પટ' કે 'પટ્ટ' તરીકે ઓળખાતી આ કળામાં કાપડનાં જીબર્નિન એટલે કે વીંટા હોય છે. આ સ્થળોની તે અત્યંત જૂની પરંપરા છે. રાજસ્થાનમાં 'ફડ' નામે જાણીતી લોકચિત્રકળાનું આગવું સ્થાન છે, તો ગુજરાતમાં 'માતાની પછેડી' જાણીતી છે. આ બન્ને રાજ્યોમાં 'પિછવાઈ'નું સ્થાન અને તેનું માન-પાન અનેરા છે. સંસ્કૃતમાં 'પટ્ટ' એટલે કાપડ અને ચિત્રનું સંયોજન. મહદઅંશે ધાર્મિક વિધિ- વિધાન અને દેવી-દેવતા ઉપર આધારિત ચિત્રાંકન એમાં મળે. પશ્ચિમ બંગાળના આડા-ઉભા પટચિત્રો ત્યાંનો અણમોલ વારસો છે. વિવિધ અંદાજમાં એની થીમને વિષયવાર, વિગતવાર, વિભાજિત કરવામાં આવે છે તે છે દુર્ગાપટ, ચલચિત્ર, આદિવાસી પટચિત્ર, મેદિનીપુર પટચિત્ર અને કાલીઘાટ પટચિત્ર મહદઅંશે પૌરાણિક, ધાર્મિક કથાઓ, વાર્તાઓ, લોકસાહિત્ય અને સામાજિક મુદ્દાઓને લઈને તે ચાલે છે. કૃષ્ણ, ચૈતન્ય મહાપ્રભુ, શિવ, કાલીમાતા આદિ તેમના પ્રિયપાત્રો છે. ચિત્રની પણ તળપદી શૈલી અને વાર્તા તથા ગીતની ભાષાની પણ સાંપ્રત સમસ્યાઓ- દહેજ, કોરોના, અકસ્માત, કૌભાંડ આદિ ઉપર પણ ધર્મનિરપેક્ષ રચનાઓ અહીં થતી હોય છે. દરેક પટ ગીત સાથે સંલગ્ન હોય જ. પૉટેર ગાનની પરંપરા છે. જે ગાય તે 'પટુઆ' કહેવાય. પશ્ચિમ બંગાળના ગામો - બિરભૂમ, ઝારગામ, બર્ધમાન, મુર્શિદાબાદ, મેદિનીપુર, બાંકુરા, પુરુલિયા, હાવરા વ. સ્થાનોમાં આ કળા હજુ જીવિત છે.
લગભગ એક હજાર વર્ષથી ચાલી આવતી આ કળાને સાચવી રાખતા કેટલાક પરિવારો છે. કેટલાક 'જાદુ પટ ચિત્ર' મ્યુરલ શૈલીમાં પણ જોવા મળે છે. હુગલી અને ચોવીસ પરગણામાં પણ બંગાળી સંસ્કૃતિને ઉજાગર કરવાનો હેતુ દેખાય. પહેલી સદી એ.ડી.થી આઠમી સદી એ.ડી. સુધી બૌદ્ધ સાહિત્યમાં, કાલિદાસની કૃતિઓમાં અને ઉત્તમરામ ચરિત્રમાં એ દેખા દે છે.
જેમાં રંગો રળિયાત થઈ અદ્ભુત રમત રમે તે બંગાળ પટચિત્ર
પટચિત્રનો એક ભાગ 'ચલચિત્ર' બંગાળમાં ખૂબ ધૂમ મચાવે છે. 'દેવી કે ચલ' કે 'દુર્ગાચલ' બંગાળની એક પ્રકારની પિછવાઈ જ છે જે માતાજીની સ્થાપના પાછળની ભીંતનો શણગાર છે. ચલચિત્રગાન લખે તેને 'પટલેખા' કહેવાય. કાલીઘાટ પટ્ટચિત્ર એ બંગાળ પટ્ટચિત્રનું અંતિમ સ્વરૂપ છે. એ આધુનિક સ્વરૂપ જેમિની રૉય દ્વારા વિકસાવાયેલું છે. એમાં દેવીની અણિયાળી આંખો ચહેરાની છેક બહાર સુધી નીકળી જાય છે. તેની મહિષાસુર મર્દિની પણ વિશેષ ધ્યાનાકર્ષક છે. 'નયા વિલેજ'ના પટચિત્રો નેશનલ મ્યુઝિયમ ઑફ એથનોલોજી, પોર્ટુગલ- રાજધાની લિસ્બનમાં સંગ્રહાયેલા છે. પટચિત્રની ટેકનિક પણ નોંધનીય છે. ક્યાંક રંગને બાળ્યાની અસર આપે, અન્યત્ર સઘન- ખીચોખીચો સંયોજનો મૂકેલા હોય તો વળી કેટલાક ચિત્રોમાં અમૂર્ત રેખા ટ્રીટમેન્ટ અપાયેલી હોય છે. સાંથાલમાં બધા ચિત્રની કિનાર બાંધે છે અને સામાન્ય રીતે આ કળામાં ટપકાં, રેખા અને કિનારની મહિમા જણાય છે. બંગાળ ચિત્રોની શૈલી અને તેના બુટ્ટા બિલકુલ આગવા હોવાથી તે પંકાય છે. કલાકારોને 'ચિત્રકાર' કહેવાય છે. જે એમની અટક બની જાય છે. સામાન્ય રીતે ચિત્રોની પશ્ચાદભૂમાં લાલ કે ઘેરો કથ્થાઈ રંગ માટે વપરાય છે. આ કળા જે તે વિસ્તારની ઓળખ છે. પ્રાકૃતિક રંગો. પીળા રંગ માટે હળદર, લીલા રંગ માટે વાલોળ, સફેદ રંગ માટે ચૉકનો ભૂકો, ભૂરા રંગ માટે ગળી, લાલ રંગ માટે સિંદૂર અને બીટ, કાળા રંગ માટે મેશ, જામલી રંગ માટે પોઈના બી, વાદળી માટે કંચનાર આદિનો ઉપયોગ થાય છે. જે ફૂલ કે પાંદડામાંથી રસ ઝરે તે વપરાય. જળમિશ્રિત આ રંગોને પાકા બનાવે છે. બિલાનો રસ આ કળામાં રંગો મોટે ભાગે ઘાટા અને સીધેસીધા વપરાય નહિ મેળવણી કે નહિ શેઇડેડ (ઝાંયવાળા) આદિવાસીઓની કળાથી પ્રેરિત આ ચિત્રોમાં તેઓ સ્કેચ પણ કરતા નથી. અમદાવાદના પરોણા થયેલા કુરબાનભાઈ અને તેમના પત્ની બહારુંને હોંશે-હોંશે ગાતા- ગાતા ચિત્ર પરિચય કરાવ્યો
'કૉલકૉતાર જોરા સાંકો રૉબિ હૉય જનોમ'- કલકત્તાના જોરા સાંકોમાં રવીન્દ્રનાથનો જન્મ
'કલાગુરુ' સૌ પ્રથમ ગીતો શીખવે, પછી ચિત્રકળા અને ત્યારબાદ કાગળ તેમજ રંગ બનાવતા પણ શીખવે.' ચિત્રનો પરિચય આપતા ખૂબ બુલંદ અવાજે લહેકાથી ગાતા બહારુને તેમની કળાનો મકસદ જણાવ્યો. પશુ- પક્ષી, વન- ઉપવનના ચિત્રણવાળાં વીંટા તેમની ખાસિયત છે.
ચિતરે કાગળ ઉપર, પણ પાછળ કાપડ ચોંટાડી તેને ટકાઉ બનાવે, માછલીના લગ્નનું ચિત્ર કેવું છે ? 'ચલો સબાય, કૌન માછેર બિએ દીબો ભાઈ...' ચાલો ચાલો સૌ કઈ માછલીના લગ્ન કરાવવા છે ? તો અરણ્ય કાંડમાં રામના વનવાસ દરમ્યાન ?
'ચોલિતોના પારે સીતા'- સીતા ચાલી શકતા ન હતાં તેથી જતો લક્ષમણે 'ભાંગિલો તોરુન ડાળ લખન સિરે છત્ર બનાય'- વૃક્ષ ડાળ કાપી ભાભીના શિરે પાંદડાનું છત્ર ધર્યું. સત્યનારાયણ જેવા સોત્તોપીરની વાત અને ચિત્રો પણ રસપ્રદ રહ્યા.
'હાથેર બાડી (લાકડી) પાયે ખડમ (ચાખડી) કોમ્મોરે જીજીર (જંજીર)' એવા રેખાંકનો જોવા મળે.
મનસાદેવી- કાલી ઘાટના ચોરસ ચિત્રમાં ત્રણ દેવીઓ નાગણી સ્વરૂપે અણિયાળી આંખો અને નાગના લીસ્સા શરીર, મુગટ પહેરેલી દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. 'દુર્ગાસારા' ચિત્ર લાલ રંગના દરેક ચિત્રમાં ફૂલ-પાનની કિનાર, પ્રસંગ નિરૂપણ પ્રમાણેની ગતિ, માનવ મુખના ભાવ, માછલી જેવા ચિત્રમાં તેના વળાંક અને રંગછટા તેને ખાસ બનાવે છે. પૌરાણિક પ્રસંગો અને કથા તથા સમાંતર જાય ત્યારે રસસાગર છલકાય.
આંખ, કાન અને હૃદયને મિજબાની તો મળે જ પણ એ દ્રશ્ય શ્રાવ્ય કળા, કાળજે, ઠંડકનો અનુભવ કરાવે.
લસરકો:
'જણ ગણ સબાઈ મિલે કોરો ઘાસ રોપણ' ચાલો, સૌ સાથે સંપીને લીલોતરી વાવીએ.
from Magazines News - Gujarat Samachar : World's Leading Gujarati Newspaper https://ift.tt/36O2L0L
ConversionConversion EmoticonEmoticon